ენობრივი ანალიზის დონეები

ძალიან საინტერესოა ემილ ბენვენისტის მიერ გამოყოფილი ენობრივი ანალიზის დონეები, ენის, როგორც ნიშანთა სისტემის უკიდურესი ქვედა საზღვარი – მერიზმატული დონე (1), შუალედური დონე (2) და კატეგორემატული დონე (3).

ნიშნის შესწავლა სემანტიკური, სინტაქტიკური და პრაგმატიკული თვალსაზრისით

ნიშნის ბუნებით განისაზღვრება ნიშანთა სისტემის შესწავლის სამი ასპექტი: სინტაქტიკური; სემანტიკური, პრაგმატიკული.

ენობრივი ნიშნის ბუნება

ენობრივ ნიშანს ორი მხარე აქვს: აღმნიშვნელი (ბგერითი სუბსტანცია საგნისა) და აღსანიშნი (საგნის თვისების ამსახველი ცნება, რასაც აღმნიშვნელი აღნიშნავს). კავშირი აღსანიშნსა და აღმნიშვნელს შორის პირობითია; ეს კი იმას ნიშნავს, რომ კონკრეტული სახელი არანაირ ლოგიკურ კავშირში არაა კონკრეტულ სახელდებულ ცნებასთან.

ბუნებრივ–ანთროპოლოგიური ენის მახასიათებლები

ენობრივი სისტემის დუალობა და პროდუქტიულობა.

დუალობა: მცირე ერთეულების დალაგებით /კომბინაციით რთული ერთეულების წარმოქმნა (მაგ., სემანტიკას მოკლებული ერთეულებით ლექსიკური ერთეულები... >> წინადადებები... სასრული რაოდენობის ერთეულებით >> უსასრულო რაოდენობის კომბინაციები).

საკომუნიკაციო სისტემები

მსოფლიოში მრავალგვარი საკომუნიკაციო სისტემა არსებობს (Communicatio - ლათ. ურთიერთობა) .
პირობით ნიშანთა სისტემას, რომლის საშუალებითაც შეიძლება რაიმე შეტყობინების გაგზავნა, კ ო დ ი ეწოდება.
პირობითი ნიშნები სხვადასხვარი შეიძლება იყოს: რადიოტალღები, ელექტრო იმპულსები, წერილობითი ნიშნები...

იკონური აზროვნება

იკონური (ვიზუალური) აზროვნება მეტ–ნაკლები ხარისხით, ყველა ცხოველისთვისაა დამახასიათებელი.

ცხოველებს შეუძლიათ მხოლოდ აღქმა, აღქმული ფაქტების ერთმანეთთან დაკავშირება კი – არა.

რა არის ნიშანთა სისტემა?

ნიშანთა ნებისმიერი სისტემა არის ერთმანეთის მიმართ გარკვეული კავშირის მქონე ელემენტთა სიმრავლე; ელემენტები ქმნიან სტრუქტურებს; ყოველი მათგანი ისეთ კავშირშია სხვა ერთეულთან, რომ სისტემაში რომელიმე ერთეულის შეცვლა იწვევს ამ სისტემის ყველა სხვა ერთეულის გარკვეულ ცვლილებას.

Language Adaptation

-Language Adaptation (ed.:Florian Coulmas)---pp.1-25
-Terminology Development in the revival of a language: the case of contemporary Hebrew (by Chaim Rabin)--- pp.26-59
-Communicating in Arabic: problems and prospects ---39

ზმნა (კლასიფიკაცია)

ზმნა — სრულმნიშვნელოვანი, ფორმაცვალებადი მეტყველების ნაწილია. აღნიშნავს საგნის მოქმედებას, ან მდგომარეობას. ზმნას გააჩნია პირი, დრო და რიცხვი.

ქართული ზმნა სულ ორი სტრუქტურის (აგებულების) შეიძლება იყოს:
R-Ø და R-ი (დ. მელიქიშვილი (1978), ბ. ჯორბენაძე (1985).
სადაც:
-R - ზმნური ფუძეა;
-Ø - ნულოვანი სუფიქსი;
-ი - -ი სუფიქსი.

ამგვარად, სტრუქტურის მიხედვით, ზმნათა სულ ორი ჯგუფი გამოიყოფა.
ადვილია, არა? :)

ასევე, ორ ჯგუფში (მარტივად და ადვილად :)) ლაგდება ქართული ზმნა სინტაქსური კონსტრუქციის (ანუ ზმნაში სუბიქტური პირის მორფოლოგიური მარკირების) მიხედვით:

პირველ ჯგუფში ერთიანდება ზმნები, რომელთაც ბრუნვაცვალებადი სუბიექტი აქვთ და ეს ჯგუფი ემთხვევა სტრუქტურის მიხედვით გამოყოფილ პირველ ჯგუფს (ანუ R-Ø სტრუქტურის ზმნების კონსტრუქციაა nom-erg-dat სერიების მიხედვით).
გახსოვთ ალბათ: R-Ø.
ე.ი. ამ ჯგუფში ზმნის უღლებისას სერიების მიხედვით თან სდევს ბრუნვაცვალებადი სუბიექტი:
I სერიაში სახელობით (nom.) ბრუნვაში (წერს ის);
II სერიაში მოთხრობით (erg.) ბრუნვაში (დაწერა მან);
III სერიაში მიცემით (dat) ბრუნვაში (დაუწერია მას).


კონსტრუქციის მიხედვით გამოყოფილი მეორე ჯგუფის ზმნათა სუბიექტი ნომინატიური კონსტრუქციისა (უცვლელად დგას სახელობით ბრუნვაში).
სინტაქსური კონსტრუქციის მიხედვით გამოყოფილი მეორე ჯგუფი ემთხვევა მეორე სტრუქტურულ ჯგუფს: R-ი

მაგ.,
ვთბებ-ი მე
გავთბ-ი მე

ამ ორ ჯგუფში ლაგდება ქართულ ზმნათა უმრავლესობა.

არის კდიევ მესამე, (პირველ და მეორე ჯგუფთან შედარებით) გაცილებით პატარა ჯგუფი; ამ ჯგუფს აფექტური (ანუ, გრძნობა-აღქმის) ზმნები შეადგენენ.


აფექტურ ზმნათა ჯგუფი “ინვერსიულ” ანუ დატიურ კონსტრუქციას იყენებს.
აშკარაა, რომ, ამ მცირე რაოდენობის, მაგრამ ძალზე მნიშვნელოვან ზმნებს ვერ გავაერთიანებთ ვერც პირველ (სტრუქტურა R-Ø, კონსტრუქცია ნომინატ.-ერგატ.-დატ. (nom.-erg.=dat.) და ვერც მეორე (სტრუქტურა R-ი, კონსტრუქცია ნომინატიური (nom.) ჯგუფის ზმნებთან.

ეს - მესამე ჯგუფი ნარევია სტრუქტურის მიხედვით:
აქ გვხვდება როგორც R-Ø, ისე R-ი სტრუქტურის ზმნები.
მათ მხოლოდ დატიური კონსტრუქცია (მიცემით ბრუნვაში დასმული სუბიექტი) აერთიანებთ:
მიყვარს- მე (ქალს :) (სტრუქტურა: R-Ø, სუბიექტი მიცემით ბრუნვაშია);
გენატრებ-ი შენ (მამაკაცს) (სტრუქტურა R-ი, სუბიექტი ისევ მიც. ბრუნვაშია).

ე.ი.
გამოვიდა, რომ:
ქართული ზმნისთვის გამოიყოფა სამი ჯგუფი:

I. კონსტრუქცია nom-erg-dat და სტრუქტურა R-Ø (ვწერ).

II.კონსტრუქცია nom-nom-nom და სტრუქტურა R-ი (ვთბები).

III. კონსტრუქცია dat-dat - სტრუქტურა R-Ø და R-ი - აღმქმელ-განმცდელი სუბიექტით (მიყვარს/გენატრები).

სულ ეს იყო.
:)

(პროფ. დ. მელიქიშვილისეული კლასიფიკაცია).

რეფლექსური ი- პრეფიქსის რაობისათვის (ზმნებში)

ი- პრეფიქსის რაობისათვის

ი- პრეფიქსი ვნებითის ნიშნად პირველად გამოყო ანტონ კათალიკოსმა. აკაკი შანიძემ, ვნებითის გამოხატვის გარდა, გარკვეული ტიპის ყალიბებში ი- მიიჩნია სათავისო ქცევისა და ობიექტური წყობის I და II პირის ფორმებში სასხვისო ქცევის ნიშნად. იგი თვლიდა, რომ მედიოაქტივების ი- პრეფიქსიანი ფორმები სათანადო ფუძის გარდამავალი ზმნების სათავისო ქცევისგან იყო ნასესხები, მედიოაქტიური ზმნების ი- პრეფიქსი კი - სათავისო ქცევის ნიშანი, თუმცა აღნიშნავდა, რომ მედიოაქტივებს ქცევის გაგება არა ჰქონდათ [შანიძე, 1980: 473]. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ მედიოაქტიური `ზმნების დიდი კლასი “ქცევით” აწარმოებს ასპექტურ დაპირისპირებებს~ [მელიქიშვილი ი., 2002: 123]; სპეციალურ ლიტერატურაში ადრეც დაისვა მედიოაქტივების ი- პრეფიქსთან ასპექტის გამოხატვის ფუნქციის დაკავშირების საკითხი, მაგრამ ი- პრეფიქსიანი მედიოაქტივები არა ნასესხებ, არამედ მედიოაქტიურ ზმნათა პარადიგმის ორგანულ, საკუთარ ფორმებად იქნა კვალიფიცირებული [ნოზაძე, 1974, 50, მელიქიშვილი დ., 2001: 84-85]. სხვა მკვლევართა აზრით, ი-პრეფიქსი მედიოაქტივებშიც და ყველა სხვა ტიპის ზმნებში უკუქცევითობის გამომხატველია: `უკუქცევითობა წარმოადგენს ი- პრეფიქსის ზოგად, ამ ფორმანტის მქონე ყველა ფორმისათვის საერთო ფუნქციას~ [მარი, 1925: 136-137, როგავა: 1942, ჯორბენაძე, 1983: 107, მელიქიშვილი დ., 2001: 84-85].

ი- პრეფიქსის ფუნქციად უკუქცევითობა პირველად ნიკო მარმა მიიჩნია: `ი- პრეფიქსი ზმნას ანიჭებს უკუქცევით მნიშვნელობას, ანდა უფრო მკვეთრად გამოხატავს მისი შინაარსის სუბიექტურ აღქმას" [მარი, 1925: 136-137]. შემდგომ სპეციალურად ყურადღება გაამახვილა ამ მომენტზე გიორგი როგავამ, მოგვიანებით კი ჰუგო შუხარდტმა [როგავა: 1942, შუხარდტი, 1950: 73]. ნაშრომში გაზიარებულია მოსაზრება, რომლის თანახმადაც, ე.წ. “მედიო-აქტივები”, “-დ სუფიქსიანი პასივები”, “ი- პრეფიქსიანი” და “თბება” ტიპის ვნებითები”, იგივე I და II დიათეზის ავტოაქტივები, “მყოფად-წყვეტილის ჯგუფის მწკრივებს აწარმოებენ ი- პრეფიქსის საშუალებით, რომელიც ავტოაქტივებშიც და პასივებშიც რეფლექსივის ნიშანია” [მელიქიშვილი, 2001: 83-85].

აღნიშნავენ იმასაც, რომ მედიოაქტივების ი- პრეფიქსის `მორფოლოგიური ფუნქცია მოცემულ ეტაპზე დაბნელებულია~ [ნოზაძე, 2005: 205].

აშკარაა, რომ ი- პრეფიქსის ფუნქცია საკმაოდ მრავალფეროვანია და გამოვლენის ასეთივე არეალი გააჩნია: თუ გავითვალისწინებთ მისი გამოყენების არეს; ქართული სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით, ი- პრეფიქსი ვლინდება:

1. “ვნებითის ყალიბში. საკუთრივ ვნებითები: ი-ჭრება, ი-ხარშება, ი-მსხვრევა... პოტენციალისები: ი-ჭმევა, ისმევა... ვნებითის ყალიბები, რომლებითაც გამოიხატება აქტიური მოქმედება: ი-რწმუნება, ი-ცქირება, ი-ლოცება... ობიექტური წყობის I და II პირის ფორმები სასხვისო ქცევისა ზმნათა: მ-ი-შენდება, გ-ი-შენდება...
2. მოქმედებითის ყალიბებში. სათავისო ქცევის ფორმები: ვ-იშენებ, ი-შენებ, ი-შენებს... ობიექტური წყობის I და II პირის ფორმები სასხვისო ქცევისა: მ-იშენებს, გ-ი-შენებს...
7. მდგომარეობითობის გამომხატველ ფორმებში: ი-გლოვს, ი-მღერს...

იცინის, ი-ღიმის... ზოგჯერ ი- პრეფიქსი მხოლოდ მყოფადის

წრისა და II სერიის ფორმებში წარმოჩნდება: ი-ბიბინებს – ი-ბიბინ-ა, ი-დგება – იდგა...” [ჯორბენაძე, 1983: 106].

`თუ ამოვალთ ი- თავსართის (ისევე, როგორც სხვა ხმოვანპრეფიქსების) ფუნქციური გამოყენებიდან, აშკარა გახდება, რომ მისი ძირითადი ფუნქცია ზოგადად ობიექტური პირის არსებობაზე მითითებაა, კერძოდ კი, სუბიექტის ობიექტურ პირებთან გარკვეული (კუთვნილება-დანიშნულების, ლოკატიური, სხვ.) მიმართების გამოხატვაა~ [როგავა, 1942, მელიქიშვილი, 2001: 36].

`ი- პრეფიქსის სასხვისო ქცევის ნიშნად კვალიფიცირებამ წარმოაჩინა ი- პრეფიქსის კონკრეტული, სხავდასხვა ყალიბისთვის დამახასიათებელი ფუნქციები, მაგრამ, იმავდროულად, დაჩრდილა მისი ზოგადი, ყველა ხსენებული შემთხვევისთვის ნიშანდობლივი სემანტიკა~ [ბ. ჯორბენაძე, 1083, გვ. 106].

უკუქცევითობის ნაცვლად ი- პრეფიქსის ძირითად ფუნქციად ზოგჯერ ადგილიანობასთან მიმართებით ვალენტობის შემცირება განიხილება: მაგ., “ი- პრეფიქსი გამოხატავს ვალენტობის შემცირებას ადგილიანობასთან მიმართებით, პირის კლებას, და არა ვნებით გვარს. ი- პრეფიქსი გვაქვს ყველგან – პირის კლების შემთხვევაში, გარდა სასხვისო ვერსიის I-II პირების ფორმებისა. ესაა მისი უმთავრესი ფუნქცია და არა რეფლექსივის, გვარის, ან სასხვისო ვერსიის გამოხატვა” [ასათიანი, 1987: 192-196].

უკუქცევითობა ნამდვილად არის ი- პრეფიქსის ძირითადი ფუნქცია I და II დიათეზის ავტოაქტივებში (ე.წ. “მედიოაქტივებსა და ინიან ვნებითებში”: იძინებს, იზამთრებს, იმანჭება...), ამავდროულად, ის გვხვდება აქტივებშიც, სადაც იგი სასუბიექტო ვერსიის ფუნქციას იძენს [დ. მელიქიშვილი, 2001, გვ. 84].

ი- პრეფიქსი რეფლექსივისა და სასუბიექტო ვერსიის ფორმების მაწარმოებელია ყველა ქართველურ ენობრივ ერთეულში; ამის შესახებ აღნიშნავს ბ. ჯორბენაძეც: “უკუქცევითი შეიძლება იყოს ზმნის როგორც გარდამავალი, ასევე გარდაუვალი ფორმა; მაგ.,

ქართ: ი-წერ-ს / მეგრ.: ი-ჭარ-უნ-ს,

ქართ.: იწერ-ებ-ა / მეგრ.: ი-ჭარ-უ-(ნ);

შდრ. ლაზ.: ი-ჭარ-ენ”5 (პოტენციალისი) [ჯორბენაძე, 1983: 108].

კვლევის ამ ეტაპზე ჩვენთვის მისაღებია მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც ი- პრეფიქსი I და II დიათეზის ავტოაქტივებში “რეფლექსივის აღმნიშვნელი ორგანული პრეფიქსია, რომელიც აქტივის სრულ კონსტრუქციაში სასუბიექტო ვერსიის შინაარსს იძენს” [მელიქიშვილი, 2001: 85]. ი- პრეფიქსი თავდაპირველად უნდა ყოფილიყო მხოლოდ დეიქტური ნაწილაკი, შემდეგ შეიძინა რეფლექსური უკუქცევითი შინაარსი და სასუბიექტო და საობიექტო ვერსიის (როცა სუბიექტი I ან II პირია) გამოხატვის ფუნქცია როგორც სალიტერტურო ქართულში, ასევე მეგრულსა და სვანურში. ი- პრეფიქსი რომ რეფლექსივის მარკერია და არა მოქმედებითი გვარის ზმნათაგან ნასესხები თავსართი, ამას მეგრულისა და სვანურის სათანადო ზმნური ფორმებიც ადასტურებენ: სალიტერატურო ქართულის ავტოაქტივის აწმყოს ფორმებს მეგრულსა და სვანურში ი- პრეფიქსიანი ფორმები შეესატყვისება. მაგალითად, მეგრულში: ი-ძიცანს “იცინის”, გიმ-ი-ჩამუ - “იყიდება” //გაიცემა, ი-თებუ “მთავრდება”, ი-ჭუ ”ცხვება”,

შდრ. სვანურში: i-cEnPl - ”იცინის”, i-hEdi “”იყიდება”, i-zEri ”მთავრდება”, i-gnPl ”დგება”, i-n@yi ”ცხვება”, i-diarPlx ”დაპურდებიან”...